آسیب پذیری و ریسک زلزله در تهران - وبلاگ فروش ساعت

به گزارش وبلاگ فروش ساعت، مهدی زارع - استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله؛ برخی پیش بینی های سازمان مدیریت و برنامه ریزی، جمعیت استان تهران را در سال 1405، 20 میلیون نفر برآورد نموده است. افزایش جمعیت استان تهران باعث افزایش حاشیه نشینی شده است.

تهران از نظر خطر زلزله یکی از شهر های شناخته شده مهم در دنیاست. زلزله های تاریخی مهمی هم در شمال تهران کنونی اتفاق افتاده و هم حداقل سه بار شهر تاریخی ری را در حدود دوهزارو 300 سال گذشته به طورکامل ویران نموده اند. آنالیز لرزه خیزی اخیر از سال 1374 تا تابستان 1400 در فاصله حدود 150 کیلومتری مرکز تهران نشان می دهد که در هر دهه حدودا دو رخداد را با عظیمای 5.5 یا عظیم تر در چنین گستره ای می توان انتظار داشت.

این در حالی است که در 26 سال گذشته به طور میانه حدودا یک رخداد در هر دهه با چنین میزان ای اتفاق افتاده است. لرزه خیزی برای زلزله های شدید در محدوده پیرامونی تهران در دهه های اخیر سکوت یا آرامش لرزه ای برای چندین پهنه گسل های فعال، از جمله گسل شمال تهران، قطعه مرکزی گسل مشا و گسل ایوانکی نشان می دهد.

تهران از زمان تأسیس آن به اسم مرکز با تاج گذاری آقامحمدخان در عید نوروز 1175 شمسی از یک شهر کوچک اواخر سده هجدهم به تدریج به یک کلان شهر عظیم ابتدای سده بیست ویکم تبدیل شده است.

تهران عظیم ترین و پرجمعیت ترین شهر ایران 707 کیلومترمربع وسعت دارد. در فروردین 1400 رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران گفت: سالانه 200 تا 250 هزار نفر به جمعیت استان تهران اضافه می شوند. بیشتر ساختمان های تهران در سال 1400 پس از سال 1360 ساخته شده اند و میانگین سنی جمعیت حدود 31 سال است. شمالی ترین محدوده شهر در ارتفاع هزارو 700 متر از سطح دریا و جنوبی ترین در جنوب تهران در رقوم هزارو صد متری واقع شده است.

بین ارتفاعات شمالی و حاشیه جنوبی شهر، حدود 30 کیلومتر فاصله است. این تفاوت چشمگیر در ارتفاع و موقعیت تهران بین کوه ها و بیابان ها تأثیرات قابل توجهی بر ویژگی های اجتماعی و کالبدی شهر دارد. با توجه به فرایند افزایش جمعیت در تهران عملا شتاب جمعیت برای تبدیل شدن به یک کلان شهر از انتها حکومت قاجار در صد سال قبل، از سال حدود سال 1300 شمسی شروع و در مدت 40 سال بالغ بر 10 برابر (یعنی حدود دو میلیون نفر در سال 1340) شد.

جمعیت تهران در 40 سال بعد هم (1340-1380) به هفت میلیون نفر رسید. در تابستان 1400 جمعیت تهران حدود 9.4 میلیون نفر برآورد می گردد (حدود 1.7 میلیون بیش از سال 1385 که به طور میانه حدودا سالی 115 هزار نفر رشد جمعیت شهر را نشان می دهد).

نتایج دو سرشماری مرکز آمار ایران در سال های 1390 و 1395 نشان می دهد جمعیت شهر تهران در مدت پنج سال 6.6 درصد افزایش یافته و طبق سرشماری سال 1395، جمعیت شهر تهران 8.7 میلیون نفر و تعداد خانوار 2.9 میلیون نفر بود (میانه جمعیت خانوار در تهران سه نفری است).

جمعیت تهران نسبت به پنج سال قبل تر (1390)، 6.6 درصد افزایش داشته است. اگرچه شتاب افزایش جمعیت در 40 سال اخیر به مراتب کمتر از دوره 60 سال قبل از آن بوده، ولی جمعیت خالص اضافه شده در این دوره بیش از پنج میلیون نفر است که این امر پیامد های مالی -اجتماعی و بعلاوه زیست محیطی بسیار گسترده ای داشته است. براساس شش دوره سرشماری اجرا شده، جمعیت تهران در سال های 1335 تا 1395 حدودا شش برابر شده است.

این رشد در شهر های اطراف تهران به مراتب بیشتر از شهر تهران بوده، به طوری که رشد شهر تهران در دهه های اخیر کاهش یافته و بر جمعیت پیرامون آن افزوده شده است. منطقه ها مرکزی شهر در این دوره عمدتا جمعیت خود را از دست داده و منطقه ها حاشیه شهر جمعیت بیشتری را جذب نموده اند.

این امر موجب انتقال ثقل جمعیت از مرکز به پیرامون شده، به طوری که رشد جمعیت منطقه ها 6، 20، 13 و 14 منفی بوده و منطقه 4 بالاترین سهم استقرار جمعیت و منطقه 22 بالاترین رشد جمعیت را داشته اند. منطقه ها حاشیه ای شهر که درسال های 1355 - 1365 بین سه تا هفت درصد رشد جمعیتی داشتند، در دوره 1365- 1375 با اشباع و کاهش رشد جمعیت (بین یک تا پنج درصد) روبرو شده اند. این امر ناشی از افزایش شدید قیمت زمین در این منطقه ها طی دوره بعد از انقلاب اسلامی بود.

در واقع مقرون به صرفه قیمت بودن اراضی در منطقه ها حاشیه ای طی سال های قبل از انقلاب اسلامی، محرک اصلی تفکیک املاک و جمعیت پذیری آن ها بود که در دوره بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و به علت ارائه امکانات خدماتی مورد احتیاج و افزایش قیمت آن، تفاوت های عمده در قیمت زمین منطقه ها در مقایسه با سایر منطقه ها شهر تهران از میان رفت.

فرایند خروج جمعیت از منطقه ها مرکزی شهر تهران (منطقه ها 9، 10، 11، 12، 16 و 17) که در دوره اول با شدت زیادی روی داده، در دوره های بعدی تعدیل شد. شهر تهران به اسم مرکز اداری کشور و عظیم ترین بازار کار آن، پیوسته در حال رشد بوده و حدود یک دهم جمعیت ایران را در اوایل قرن 21 در خود جای داده است.

با کندشدن سرعت رشد خود شهر، حومه شهر با سرعت بیشتری تا اواسط دهه 60 رشد کرد، درحالی که سرعت رشد آن ها هم شروع به کندشدن کرد. کندشدن رشد تهران، تا حدی به علت فرایند کلی حومه سازی، منجر به کاهش جمعیت در منطقه ها مرکزی شهر شد.

توسعه مشاغل در منطقه ها مسکونی، تغییر در محدوده های اداری شهر، توسعه صنعت پررونق، در دسترس بودن زمین و سوخت مقرون به صرفه، توسعه قطب بندی اجتماعی و فاصله طبقاتی و انتظار شهفرایندان از استاندارد های بالاتر زندگی در مجموع موجب تشویق فرایند حومه سازی و حاشیه نشینی در تهران شد. در شروع سده بیست ویکم بیش از سه پنجم ایرانیانی که محل زندگی خود را تغییر دادند، به مرکز نقل مکان نموده و هدف جغرافیایی از مهاجرتشان، تهران است.

مهاجران از سراسر کشور به ویژه از منطقه ها مرکزی و شمالی به تهران آمده اند و همچنان می آیند. میانگین سنی جمعیت حدود 31 سال است. این فرایند به ویژه در منطقه ها حاشیه ای، به ویژه محله های فقیرتر در جنوب که خانواده های عظیم تری از مهاجران از منطقه ها روستایی در آن زندگی می نمایند، صدق می نماید.

در منطقه ها حاشیه ای هم تعداد بیشتری از مردان ساکن اند که عمدتا نیروی کار مهاجر از استان های دیگر یا کشور های همسایه و در جست وجوی کار در تهران هستند. هسته قدیمی و بازار تهران بخش کوچکی از شهر را تشکیل می دهد، ولی جایی که ساختمان ها و مؤسسه های قدیمی در بازار مرکزی، با کیلومتر ها خیابان مسقف، سالن های تجاری و مساجد در آن وجود دارند، همچنان مرکز فعالیت مالی تهران است.

جمعیتی که برای خرید و کسب وکار به بازار تهران می آیند در طی روز -بر پایه برآورد شهرداری منطقه 12 تهران- گاه به بیش از حدود سه میلیون نفر می رسد. با چنین تمرکزی از جمعیت در مرکز مالی تهران، آسیب پذیری شهر در برابر هر رخداد زمین لرزه مهمی بسیار بالاست. کاهش ریسک تهران در برابر زلزله و سوانح طبیعی دیگر صرفا با درک واقع بینانه شرایط فیزیکی و اجتماعی شهر تهران امکان پذیر است.

منبع: روزنامه شرق